خودکشی
خودکُشی یا اِنتحار پایان‌دادن آگاهانه به زندگی خود است. این عمل هم در ادیان الهی و هم در بیشتر مکاتب اخلاقی و حقوقی، امری ناپسند به‌شمار می‌رود.
فقهای مسلمان، خودکشی را گناه کبیره و حرام می‌دانند. البته در برخی از منابع فقهی آمده که خودکشی، به‌سبب اضطرار یا وجود مصلحتی مهم‌تر مانند حفظ جان مسلمانان جایز است. همچنین به‌فتوای برخی از فقها، عملیات استشهادی برای ضربه‌زدن به دشمنان اسلام یا دفاع از مسلمانان جایز است.
تعیین مجازات برای مشارکت در خودکشی و عدم پذیرش وصیت منتحر (خودکشی‌کننده) ازجمله احکام مربوط به خودکشی است.
اهمیت مسئله خودکشی
پدیده خودکشی توجه بسیاری از شرایع و ادیان آسمانی و همچنین مکاتب حقوقی را به خود جلب کرده و سعی شده با آن مبارزه شود.[۱] از طرفی هم، برخی از صاحبنظران، به استناد حق آزادی و اراده و اختیار انسان، حق خودکشی را به رسمیت شناخته‌اند؛ ولی در بیشتر ادیان الهی و مکاتب اخلاقی و حقوقی، این کار امری ناپسند به‌شمار رفته و اقدام به خودکشی جرم و گناه تلقی شده است.[۲]
خودکشی از پدیده‌های شوم و مصائب مهم اجتماعی محسوب شده که جوامع گوناگون بشری را درگیر خود کرده است.[۳] براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، خودکشی یکی از ده علت اصلی مرگ در بیشتر کشورهای دنیا[۴] و سومین علت مرگ در میان نوجوانان است.[۵]
رواج خودکشی را مرتبط با عواملی ازجمله اختلالات روانی و عاطفی،[۶] حفظ آبرو و فشار ناشی از مقررات اجتماعی و مذهبی،[۷] عوامل خانوادگی مانند طلاق و فروپاشی خانواده،[۸] آسیب‌های اجتماعی[۹] و ضعف اعتقادات مذهبی و اعراض از معنویات[۱۰] دانسته‌اند
مفهوم‌شناسی
خودکشی (به زبان عربی «انتحار» و به انگلیسی «suicide») در عرف، به‌معنای پایان‌دادن به زندگی خود از روی آگاهی و اختیار است.[۱۱] بر اساس تعاریف فقهی و حقوقی، خودکشی عملی اختیاری دانسته شده که فرد عاقل برای سلب حیات از خود انجام می‌دهد و در آن بر خلاف قتل عنوان جانی و مجنی علیه (مورد جنایت واقع شده) در یک فرد جمع می‌شود.[۱۲]
انواع
خودکشی می‌تواند به دو روش صورت گیرد: ۱) ایجابی، مانند زدن خود با شمشیر، چاقو و سلاح گرم یا خوردن سم؛ ۲) سلبی، مانند خودداری از خوردن غذا و آب، و ترک مداوا و درمان.[۱۳] خودکشی را همچنین مانند قتل به لحاظ قصد عامدانه یا غیرعامدانه مرتکب به دو گونه تقسیم کرده‌اند؛ خودکشی عمدی که همراه با قصد و اراده جدی مرتکب صورت می‌گیرد و خودکشی خطایی که فردی در حال انجام کاری بدون قصد جدی سبب سلب حیات از خود می‌شود.[۱۴]
حرمت خودکشی در اسلام و ادیان دیگر
عالمان مسلمان خودکشی را از گناهان کبیره می‌دانند و خودکشی‌کننده را فاسق می‌شمارند.[۱۵] فقیهان شیعه بر حرمت آن اجماع دارند.[۱۶] همچنین بر اساس حکم عقل و سیره عقلا[۱۷] آن را تقبیح کرده‌اند.
بنابه برداشت برخی مفسران، در قرآن، از خودکشی نهی شده است.[۱۸] ازجمله این آیات، آیه ۲۹ سوره نساء است که در بخشی از آن آمده: «وَ لَا تَقْتُلُواْ أَنفُسَکمْ؛ خودتان را مکُشید.» محقق اردبیلی[۱۹] و مکارم شیرازی[۲۰] این عبارت را به خودکشی تفسیر کرده‌اند. همچنین فراز «وَ لَا تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلىَ التهَّْلُكَة؛ خود را با دست خود به هلاكت ميفكنيد» در آیه ۱۹۵ سوره بقره را شامل نهی از تمامی رفتارهایی دانسته‌اند که جان انسان را در معرض خطر قرار می‌دهد.[۲۱] آیات دیگری از قرآن مانند پیمان خدا از بنی‌اسرائیل مبنی بر عدم ریختن خون خود در آیه ۸۴ سوره بقره و همچنین نهی از کشتن نفس محترم در آیه ۳۲ سوره مائده را از دیگر دلائل قرآنی نهی از خودکشی دانسته‌اند.[۲۲]
در روایات هم از این کار و عقوبت خودکشی‌کننده سخن به میان آمده است. براساس روایتی از پیامبر اسلام(ص)، کسی که خود را بکشد در روز قیامت با همان ابزاری که خود را کشته عذاب می‌شود و برای همیشه، در جهنم ساکن خواهد بود.[۲۳] همچنین در حدیثی امام صادق(ع) نقل شده که خودکشی عمدی موجب ابتلاء به آتش دوزخ است.[۲۴]
ادیان و مکاتب دیگر
به‌گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، بنابر تعالیم همه ادیان و شرایع الهی، خودکشی حرام است.[۲۵] در آیین یهود، این کار امری مذموم است و دفن کسانی که خودکشی می‌کنند در کنار دیگر یهودیان ممنوع است.[۲۶] در کتاب مقدس مسیحیان هم خودکشی‌کنندگان تقبیح شده‌اند.[۲۷] در مسیحیت، خودکشی در حکم قتل قرار داده شده و کسی را که خودکشی می‌کند طبق مراسم رسمی دفن نمی‌کنند.[۲۸] در یونان باستان نیز خودکشی کاری ناروا محسوب می‌شد.[۲۹]
احکام فقهی
احکام مربوط به خودکشی در منابع فقهی بیشتر در ابواب قتل عمد و وصیت مطرح شده است.
مشارکت در خودکشی
درباره مشارکت در خودکشی دو نظر ارائه شده است: برخی فقها به ثبوت قصاص برای مشارکت‌کننده، البته با پرداخت نصف دیه از سوی خانواده مقتول معتقدند.[۳۰] برخی دیگر می‌گویند با توجه به اینکه مقتول در قتل خود مشارکت کرده، شریک او قصاص نمی‌شود و تنها، دیه بر او واجب می‌شود.[۳۱]
اُتانازی و خودکشی
به‌فتوای فقیهان، اگر بیمار برای پایان‌دادن به زندگی خود دارو مصرف کند، این کار خودکشی محسوب می‌شود و حرام است.[۳۲] یکی از اقسام اُتانازی[یادداشت ۱]این است که داروهایی را در دسترس بیمار بگذارند تا خود، با مصرف آن‌ها، به زندگی‌اش پایان دهد.[۳۳]
واجب نبودن عمل به وصیت منتحر
به فتوای فقیهان، اگر فردی پیش از اقدام به خودکشی وصیت کند، باید به وصیت او عمل شود؛ اما اگر پس از وارد کردن جراحتی که منجر به مرگ شود وصیت کند، عمل به آن لازم نیست.[۳۴]
موارد جواز خودکشی
در برخی از منابع فقهی، خودکشی، به‌سبب اضطرار یا وجود مصلحتی مهم‌تر، مانند حفظ جان مسلمانان جایز دانسته شده است؛[۳۵] برای مثال، برخی فقیهان مثل مکارم شیرازی و حسینعلی منتظری خودکشی مسلمانی را که در دست دشمن اسیر است و تاب شکنجه و حفظ اسرار مسلمانان را ندارد، به‌منظور جلوگیری از ضربه شدید به مسلمانان، جایز دانسته‌اند.[۳۶] همچنین برخی از فقها انجام‌دادن عملیات استشهادی را، حتی اگر نوعی خودکشی محسوب شود، در صورتی که برای واجبی مهم‌تر مانند ضربه‌زدن به دشمنان اسلام یا دفاع از مسلمانان باشد، جایز و مصداق جهاد دفاعی می‌دانند.[۳۷]
فقها در این زمینه به مسائلی مانند معذورنبودن فرد بر خودکشی حتی در صورت اِکراه[۳۸] و سقوط دیه[۳۹] نیز پرداخته‌اند.
پانویس
- ↑ شهیدی، «انتحار» ص۳۳.
- ↑ دورکیم، خودکشی، ۱۳۷۸ش، ص۱۴۹-۱۵۹؛ محسنی، جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۲-۲۰۹؛ گلاب‌بخش و کاظمی، «خودکشی» ص۴۰۳.
- ↑ کی‌نیا، مبانی جرم‌شناسی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۲۹-۴۵۴.
- ↑ رضائیان، «پیشگیری از خودکشی در کشورهای در حال توسعه»، ص۴۴۱
- ↑ کرنلسون، درمان مسائل جوانان و نوجوانان، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۶.
- ↑ شریعتی رودسری، «خودکشی و علل و ...(۲)»، ص۴۵؛ احمدزاده، «خودکشی و علل آن»، ص۴۳.
- ↑ احمدزاده، «خودکشی و علل آن»، ص۴۳.
- ↑ شریعتی رودسری، «خودکشی و علل و ...(۳)»، ص ۱۸-۱۹.
- ↑ شریعتی رودسری، «خودکشی (۱)»، ص۴۴.
- ↑ شریعتی رودسری، «خودکشی، علل و ... (۳)»، ص ۲۱-۲۲؛ رضائیان، اپیدمیولوٰژی خودکشی، ص۱۹۷۸.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه؛ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۹۱؛ آقایی نیا، حقوق کیفری اختصاصی: جرایم علیه اشخاص، ۱۳۸۹ش، ص۲۶-۲۸؛ نوری، «خودکشی»، ص ۸۲-۸۳؛ گلاب بخش و کاظمی، «خودکشی»، ص۴۰۲-۴۰۳.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۹۱.
- ↑ محقق داماد، فقه پزشکی، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۷-۱۹۸؛.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۹۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۶، ص۳۷۰؛ سبحانی، الرسائل الاربع، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ سبحانی، الرسائل الاربع، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۹۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۲۰؛ اردبیلی، زبدةالبیان، مکتبةالمرتضویه، ص۴۲۸.
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، مکتبة المرتضویه، ص۴۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۵۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۶۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۶.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۵۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۳۱۵؛ میرزاده، «خودکشی»، ص۳۱۴.
- ↑ ابن حنبل، مسند احمد، دار صادر، ج۲، ص۴۷۸؛ دارمی، سنن دارمی، نشر دار الإحیاء السنة النبوی، ص۱۹۲.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۷۲.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۳۷۲.
- ↑ گلاب‌بخش و کاظمی، «خودکشی» ص۴۰۳.
- ↑ انجیل متی، باب ۲۷.
- ↑ محقق داماد، فقه پزشکی، ۱۳۸۹، ص۱۸۳؛ شهیدی، «انتحار»، ص۳۴.
- ↑ محقق داماد، فقه پزشکی، ۱۳۸۹، ص۱۸۳.
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۴۳۷.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۲۲-۲۳.
- ↑ نگاه کنید به منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۳؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ج۳، ص۳۰۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۲۰۷؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۶، ص۱۴۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۸، ص۲۷۵؛ امام خمینی، نجاة العباد، ۱۴۰۹ق، ۳۱۱-۳۱۲.
- ↑ اسلامی تبار و الهی منش، مسائل اخلاقی در قتل ترحم آمیز، ص۲۰۷-۲۰۹.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۸۳-۵۸۴؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۵۳۱-۵۳۲.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۹۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۳۵۳؛ فیرحی، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در مذهب شیعه»، ص۱۱۳-۱۱۵؛ ۱۲۳-۱۲۴؛ ورعی، «مبانی فقهی عملیات شهادت‌طلبانه»، ص۳۱۹-۳۲۱؛ ۳۲۹-۳۳۲.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۴۳؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ۱۸۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۸۹.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۷، ص۱۷۸-۱۷۹ و ۱۹۵؛ ابن ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۴۰۰؛ طبرسی، الموتلف، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۵۸.
یادداشت
- ↑ اُتانازی یعنی کشتن فرد دیگری از روی دلسوزی به‌خاطر وجود بیماری لاعلاج و رنج‌آور در آن فرد. (یزدانی‌فر، اتانازی از منظر فقه و حقوق، ۱۳۹۳ش، ص۲۸.)
منابع
- کتاب مقدس انجیل متی
- ابن‌ادریس، محمد بن منصور، السرائر، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق
- ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، چاپ افست، بی‌تا.
- احمدزاده، ولی و نوید، احد، «خودکشی و علل آن»، در مجله دانشگاه انقلاب، شماره ۵۱، ۱۳۶۶ش.
- اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، تهران، المکتبة المرتضویة، بی‌تا.
- اسلامی‌تبار، شهریار و الهی‌منش، محمدرضا، «مسائل اخلاقی در قتل ترحم آمیز، تهران، نشر مجد، ۱۳۸۶ش.
- اسلامی‌نسب، علی، بحران خودکشی (مبانی روانشناختی رفتار خود-تخریبی و تهاجمی)، تهران، نشر فردوس، ۱۳۷۱ش.
- آقایی‌نیا، حسین، حقوق کیفری اختصاصی: جرایم علیه اشخاص (جنایات)، تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، نجاة العباد، تهران، موسسه نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۹ق.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، نشر سخن، ۱۳۸۱ش.
مرگ - مرگ اندیشی - مرگ آگاهی - خودکشی - انجیل - قرآن - خمینی - اتانازی
